Istorijat Gacka
Prvi pouzdani podaci datiraju iz rimskog perioda, jer je Gacko i tada bilo značajno tranzitno podučje. Srbi su se naselili u 7. vijeku.
1479. godine, a Stjepan Vukšić Kosača stvorio je svoju državu Hercegovinu. Glavni put išao je: Dubrovnik, Trebinje, Jasen, Ljubomirsko polje, Bileća, Korita, Cernica, Gatačko polje, Čemerno i dalje dolinom Drine.
Grad Ključ spominje se 1426. godine kao prijestonica Bosanskog velikog vojvode Sandalja, a zatim Hercega Stjepana i njihovih sinova. Turci su Ključ zauzeli tek 1468. godine. Padom pod Turke ovaj dio Hercegovine postaje periferan i gubi na značaju. Doseljavaju se Turci i Muslimani, Srbi iseljavaju, česte su bune i sukobi. Srbi starosjedioci napuštaju niska staništa i naseljavaju se u brda i planine. Ključ je bio has (vlasništvo) hercegovačkog paše, sjedište vojvode, sjedište janjičarskog serdara, sjedište dizdara, kadije i drugih velikodostojnika, a 1687. godine Ključ je postao sjedište kapetanije. Gacko je imalo funkciju Kadiluka. Avtovac potiče iz rimskog perioda. Za vrijeme Turaka bio je značajniji od današnjeg naselja Gacko, kao i za vrijeme Austro-Ugarske. Padom pod Ausrto-Ugarsku vlast 1878. Gacko je imalo pogranični značaj. Austro-Ugarska je sve radila organizovano, sistematski i planski: puteve, ceste, škole, pošte, zatvore, kasarne, utvrđenja. Prvi put u Austro-Ugarskim izvorima Gacko se spominje 1880. godine. Srbi se ponovo iseljavaju, a najviše u Crnu Goru i Dalmaciju. 1908. godine BiH se pripaja Austro-Ugarskoj monarhiji (aneksija BiH). Turska je za 2.500.000 funti sterlinga “prepustila“ BiH Austrougarskoj. Tako je Srbima srušena poslednja nada prisajedinjavanja matici Srbiji. U Gacku se osniva Kotarska bolnica, pošta, garnizon u Avtovcu, šest okružnih stanica. 1895. godine bilo je 1026. vojnika. Školstvo je doživjelo krupan preobražaj, 93% stanovništva bavilo se ekstenzivnom poljoprivredom.
Nacionalna struktura stanovništva 1895. godine izgledala je ovako:
1. Srbi 8.095 (63,86%);
2. Muslimani 4.407 (34,76%);
3. Hrvati 147 (1,16%);
4. Ostali 26 (0,20%);
Ukupno 12.675.
U periodu kraljevine Jugoslavije nije nastavljen tempo razvoja iz vremena Austro-Ugarske okupacije. Broj stanovnika se značajno povećao što je dovelo do agrarne prenaseljenosti (200 stanovnika na km2 obradive površine):
– 1927. godine 13.667 stanovnika
– 1931. godine 15.235 stanovnika.
– 1931. godine postojalo je 9. škola i broj pismenog stanovništva povećao se na 32,5%.
U periodu socijalističke Jugoslavije, Gacko i Hercegovina su se ponovo našli na margini širih društvenih interesa (drugorazredni značaj). Nije bilo uslova za razvoj bazične industrije i intenzivne poljoprivredne proizvodnje.
Od 1961. godine broj stanovnika naglo opada. Ujedno se naglo smanjuje broj seoskog stanovništva, a povećava broj gradskog stanovništva.
– 1948. godine 14.424 stanovnika;
– 1953. godine 14.628 stanovnika;
– 1961. godine 14.033 stanovnika;
– 1971. godine 12.033 stanovnika;
– 1981. godine 10.261 stanovnika;
– 1991. godine 10.844 stanovnika (6.723 Srbi, 3.795 Muslimani, ostali 2.179);
– 2001. godine 10.500 stanovnika.
Na popisu stanovništva 2013. godine, u opštini je popisano 8.990 lica.
Gustina naseljenosti je oko 14 stanovnika na km2.
Agrarna gustina naseljenosti (broj stanovnika na km2 obradive površine) je velika i iznosi 215 stanovnika na km2 obradive površine.
Gacko presijecaju dva magistralna puta. Sa zapada na istok vodi nekadašnji Rimski put od Narone do Drača, a ide preko Nevesinja-Gacka i Nikšića. Sa juga na sjever vodi stari Dubrovači put (Vila Ragusa) i ide od Cavtata do Dubrovnika, preko Trebinja, Bileće, Gacka, Foče, Goražda, Višegrada za Srbiju. Ovaj putni pravac ide preko prevoja Čemerno, koje je tipično planinsko mjesto – ljeti prava “vazdušna banja” gdje su boravili hercegovački vladari srednjeg vijeka od Sandalja Hranića i Hercega Stjepana, do današnjih dana. U Gacku su se vječito ukrštale kulture Istoka i Zapada, od praistorije do našeg doba. U Gacku su se vodili mnogi ratovi, sklapali mirovi, dizale mnoge bune i ustanci. Gacko je bilo u nekadašnjoj Humskoj zemlji, Hercegovoj zemlji i bilo je Vojvodstvo Sv. Save, država Nemanjića, Dušanovo carstvo. Bilo je u sastavu srpskih zemalja od Mihaila Viševića i Humskog kneza Vukovila, velikog vojvode Sandalja Hranića i osnivača Hercegovine Stefana Vukšića Kosače do pada pod Turke 1465. godine.
Gacko je bilo naseljeno u praistoriji (kameno doba), protoistoriji, u doba antike i srednjeg vijeka do našeg vremena. Spomenika materijalne kulture ima na cijelom prostoru Gatačke opštine: Gatačko polje, Pusto polje (Ružina pećina), Ključ, grad Gacko, Nadanići, Medanići, Srđevići, Okolište itd. Najviše praistorijske gomile i gradine su: Gat, Kazanci, Jasenik, Fojnica, Gračanica, Grčki grad, Gacko, Miholjače, Gelja Ljut, Gradac, Gradina i dr. Srednjovjekovna naselja i gradovi su: Stežaja, Cernica, Samobor, Mulja, Medvjed grad i Ključ. Ima na desetine nekropola rasutih po cijelom gatačkom kraju, kao i vjerskih pravoslavnih objekata i sakralnih spomenika srednjeg i novijeg doba, kamenih epigrafskih zapisa i floralnih motiva.
Gacko se u istorijskim izvorima prvi put pominje u Ljetopisu popa Dukljanina oko 1150. godine, a u Dubrovačkim arhivskim izvorima 1278. godine nakon poznate bitke na Gatačkom polju 1276. godina (između srpskog kralja Uroša i njegovog sina Dragutina). Najpoznatiji ustanci koje pominju istorijski izvori su: ustanak vojvode Grdana Nikšića 1597. godine, Gatački ustanak 1860. godine, Hercegovački ustanak 1875 godine, “Stojanov vakat” 1881/82 i ustanak srpskog naroda 1941. godine protiv ustaškog genocida nad srpskim narodom.
Padom pod Turke, župa Gacko je ušla u sastav Bosanskog sandžaka, a od 1470.godine Gacko je pripalo Hercegovačkom sandžaku. U brojnim istorijskim izvorima, više od tri vijeka, kao Gacko označavana su mjesta: Stežaja kod Trgovišta, Kazanci, Ključ, Lipnik, Metohija (Gacko).
Današnji grad Gacko dobio je ime 1880. godine što svjedoči jedno pismo crkveno-školske opštine u Metohiji (Gacku).
U kraljevini Jugoslaviji Gacko je bilo sjedište gatačkog sreza i administrativna jedinica u Zetskoj banovini, sa sjedištem u Cetinju.
U Drugom svjetskom ratu učestvovalo je 1950 gačana (411 poginulo).
Poslije Drugog svjetskog rata je bilo sresko mjesto, s regionalnom pripadnošću u Mostaru ili Trebinju.
Danas ja Gacko opštinsko mjesto u Srpskoj Hercegovini i Republici Srpskoj.
Gacko je kolijevka srpske duhovnosti i narodnog književnog jezika.
U Gacku su rođena i dva velikana: Sava Vladislavić Raguzinski, diplomata na dvoru ruskog cara Petra Velikog koji je razgraničio dva najveća svjetska carstva, Rusiju i Kinu 1728. godine. Napisao je prvi putopis o Sibiriji i Proklamaciju svojim zemljacima u Hercegovini da se dižu na ustanak protiv Osmanske imperije i Tešan Podrugović Gavrilović, epski bard srpskog naroda i najbolje kazivanje narodnih pjesama, koje je zabilježio Vuk Karadžić.
Od znamenitosti prirodnog i kulturnog nasleđa, kao i turističkih atrakcija i motiva najpoznatijih su: Zelengora, Volujak, Lebršnik, Somina, Troglav, Bjelasnica, Ivica, Čemerno (prevoj i vododjelnica), Dobra voda, izvor Neretve, izvor Sutjeske (Izgorke), prirodna jezera na Zelengori, Volujaku, Lebršniku i Živnju, vještačka jezera: Klinje (prva lučna brana na Balkanu), Vrba (akumulacija za potrebe TE Gacko), brojne živopisne rijeke bogate ribom pastrmkom, lov na visoku i nisku divljač itd.
Od ugostiteljsko-turističkih objekata, bili su poznati hotel “Metohija” i moteli: ”Klinje”, “Košuta”, ”Herceglija” i “Izgorka”. Danas u Gacku postoji hotel „Metohija.