Istorijat Gacka
Prvi pouzdani podaci datiraju iz rimskog perioda, jer je Gacko i tada bilo značajno tranzitno podučje. Srbi su se naselili u 7. vijeku.
1479. godine Stjepan Vukšić Kosača stvorio je svoju državu Hercegovinu. Glavni put išao je: Dubrovnik, Trebinje, Jasen, Ljubomirsko polje, Bileća, Korita, Cernica, Gatačko polje, Čemerno i dalje dolinom Drine.
Grad Ključ spominje se 1426. godine kao prijestonica Bosanskog velikog vojvode Sandalja, a zatim Hercega Stjepana i njihovih sinova. Turci su ključ zauzeli tek 1468. godine. Padom pod Turke ovaj dio Hercegovine postaje periferan i gubi na značaju. Doseljavaju se Turci i Muslimani, Srbi iseljavaju, česte su bune i sukobi. Srbi starosjedeoci napuštaju niska staništa i naseljavaju se u brda i planine. Ključ je bio has (vlasništvo) hercegovačkog paše, sjedište vojvode, sjedište janjičarskog serdara, sjedište dizdara, kadije i drugih velikodostojnika, a 1687. godine Ključ je postao sjedište kapetanije. Gacko je imalo funkciju Kadiluka. Avtovac potiče iz rimskog perioda. Za vrijeme Turaka bio je značajniji od današnjeg naselja Gacko, kao i za vrijeme Austro-Ugarske. Padom pod Ausrto-Ugarsku vlast 1878. Gacko je imalo pogranični značaj. Austro-Ugarska je sve radila organizovano, sistematski i planski: puteve, ceste, škole, pošte, zatvore, kasarne, utvrđenja. Prvi put u Austro-Ugarskim izvorima Gacko se spominje 1880. godine. Srbi se ponovo iseljavaju , a najviše u Crnu Goru i Dalmaciju. 1908. godine BiH se se pripaja Austro-Ugarskoj monarhiji (aneksija BiH). Turska je za 2.500.000 funti sterlinga “prepustila” BiH Austrougarskoj. Tako je Srbima srušena poslednja nada prisajedinjavanja matici Srbiji. U Gacku se osniva Kotarska bolnica, pošta, garnizon u Avtovcu, šest okružnih stanica. 1895. godine bilo je 1026. vojnika. Školstvo je doživjelo krupan preobražaj 93% stanovništva bavilo se ekstezivnom poljoprivredom.
Nacionalna struktura stanovništva 1895. godine izgledala je ovako:
1. Srbi 8.095 (63,86%);
2. Muslimani 4.407 (34,76%);
3. Hrvati 147 (1,16%);
4. Ostali 26 (0,20%);
Ukupno 12.675.
U periodu kraljevine Jugoslavije nije nastavljen tempo razvoja iz vremena Austro-Ugarske okupacije. Broj stanovnika se značajno povećao što je dovelo do agrarne prenaseljenosti (200 stanovnika na km2 obradive površine):
– 1927. godine 13.667 stanovnika
– 1931. godine 15.235 stanovnika.
– 1931. godine postojalo je 9. škola i broj pismenog stanovništva povećao se na 32,5%.
U periodu socijalističke Jugoslavije Gacko i Hercegovina su se ponovo našli na margini širih društvenih interesa (drugorazredni značaj). Nije bilo uslova za razvoj bazične industrije i intezivne poljoprivredne proizvodnje.
Od 1961. godine broj stanovnika naglo opada. Ujedno se naglo smanjuje broj seoskog stanovništva, a povećava broj gradskog stanovništva.
– 1948. godine 14.424 stanovnika;
– 1953. godine 14.628 stanovnika;
– 1961. godine 14.033 stanovnika;
– 1971. godine 12.033 stanovnika;
– 1981. godine 10.261 stanovnika;
– 1991. godine 10.844 stanovnika (6.723 Srbi, 3.795 Muslimani, ostali 2.179);
– 2001. godine 10.500 stanovnika.
Na popisu stanovništva 2013. godine, u opštini je popisano 8.990 lica.
Gustina naseljenosti je oko 14 stanovnika na km2.
Agrarna gustina naseljenosti (broj stanovnika na km2 obradiva površine) je velika i iznosi 215 stanovnika na km2 obradive površine.
Gacko presijecaju dva magistralna puta. Sa zapada na istok vodi nekadašnji Rimski put od Narone do Drača, a ide preko Nevesinja-Gacka i Nikšića. Sa juga na sjever vodi stari Dubrovači put (Vila Ragusa) i ide od Cavtata do Dubrovnika, preko Trebinja, Bileće, Gacka, Foče, Goražda, Višegrada za Srbiju. Ovaj ide preko prevoja Čmerno koje je tipično planinsko mjesto, ljeti prava “vazdušna banja” gdje su boravili hercegovački vladari srednjeg vijeka od Sandalja Hranića i Hercega Stjepana do današnjih dana. U Gacku su se vječito ukrštale kulture Istoka i Zapada, od praistorije do našeg doba. U Gacku su se vodili mnogi ratovi, sklapali mirovi, dizale mnoge bune i ustanci. Gacko je bilo u nekadašnjoj Humskoj zemlji, hercegovoj zemlji i bilo je Vojvodstvo Sv. Save, država Nemanjića, Dušanovo carstvo. Bilo je u sastavu srpskih zemalja od Mihaila Viševića i Humskog kneza Vukovila, velikog vojvode Sandalja Hranića i osnivača Hercegovine Stefana Vukšića Kosače do pada pod Turke 1465. godine.
Gacko je bilo naseljeno u praistoriji (kameno doba), protoistoriji, u doba antike i srednjeg vijeka do našeg vremena. Spomenika materijalne kulture ima na cijelom prostoru Gatačke opštine: Gatačko polje, Pusto polje (Ružina pećina), Ključ, grad Gacko, Nadanići, Medanići, Srđevići, Okolište itd. Najviše praistorijske gomile i gradine su: Gat, Kazanci, Jasenik, Fojnica, Gračanica, Grčki grad, Gacko, Miholjače, Gelja Ljut, Gradac, Gradina i dr. Srednjovjekovna naselja i gradovi su: Stežaja, Cernica, Samobor, Mulja, Medvjed grad i Ključ. Ima na desetine nekropola rasutih po cijelom gatačkom kraju, kao i vjerskih pravoslavnih objekata i sakralnih spomenika srednjeg i novijeg doba, kamenih epigrafskih zapisa i floralnih motiva.
Gacko se u istorijskim izvorima prvi put pominje u Ljetopisu popa Dukljanina oko 1150.godine a u Dubrovačkim arhivskim izvorima 1278. godine nakon poznate bitke na Gatačkom polju 1276. godina (izneđu srpskog kralja Uroša i njegovog sina Dragutina). Najpoznatiji ustanci koje pominju istorijski izvori su: ustanak vojvode Grdana Nikšića 1597. godine, Gatački ustanak 1860. godine, hercegovački ustanak 1875 godine, “Stojanov vakat” 1881/82 i ustanak srpskog naroda 1941. godine protiv ustaškog genocida nad srpskim narodom.
Padom pod turke župa Gacko je ušla u sastav Bosanskog sadžaka a od 1470.godine Gacko je pripalo Hercegovačkom sandžaku. U brojnim istorijskim izvorima, više od tri vijeka, kao Gacko označavana su mjesta: Stežaja kod Trgovišta, Kazanci, Ključ, Lipnik, Metohija (Gacko).
Današnji grad Gacko dobio je ime 1880. godine što svjedoči jedno pismo crkveno-školske opštine u Metohiji (Gacku).
U kraljevini Jugoslaviji Gacko je bilo sjedište gatačkog sreza i administrativna jedinica u Zetskoj banovini, sa sjedištem u Cetinju.
U Drugom svjetskom ratu učestvovalo je 1950 gačana (411 poginulo).
Poslije Drugog svjetskog rata je bilo sresko mjesto, s regionalnom pripadnošću u Mostaru ili Trebinju.
Danas ja Gacko opštinsko mjesto u Srpskoj Hercegovini i Republici Srpskoj.
Gacko je kolijevka srpske duhovnosti i narodnog književnog jezika.
U Gacku su rođena i dva velikana: Sava Vladislavić Raguzijski, diplomata na dvoru ruskog cara Petra Velikog koji je razgraničio dva najveća svjetska carstva Rusiju i Kinu 1728. godine. Napisao je prvi putopis o Sibiriji i Proklamaciju svojim zemljacima u Hercegovini da se dižu na ustanak protiv Osmanske imperije i Tešan Podrugović Gavrilović, epski bard srpskog naroda i najbolje kazivanje narodnih pjesama, koje je zabilježio Vuk Karadžić.
Od znamenitosti prirodnog i kulturnog nasleđa, kao i turističkih atrakcija i motiva najpoznatijih su: Zelengora, Volujak, Lebršnik, Somina, Troglav, Bjelasnica, Ivica, Čemerno (prevoj i vododjelnica), Dobra voda, izvor Neretve, izvor Sutjeske (Izgorke), prirodna jezera na Zelengori, Volujaku, Lebršniku i Živnju, vještačka jezera: Klinje (prva lučna brana na Balkanu), Vrba (akumulacija za potrebe TE Gacko), brojne živopisne rijeke bogate ribom pastrmkom, lov na visoku i nisku divljač itd.
Od ugostiteljsko-turističkih objekata, bili su poznati hotel “Metohija” i moteli: ”Klinje”, “Košuta”, ”Herceglija” i “Izgorka”. Danas u Gacku postoji hotel “Milica” (ranije hotel Metohija).